Алтын Орда дәуіріндегі Ислам дінінің дамуы

Дерек көз: https://www.inform.kz/ar/article_a3551553  және

https://azan.kz/kz/maqalat/read/altyin-orda-dauirindegi-Islam-dininin-damuyi-11297

Алтын Орданың негізін салушы Бату хан (1242-1256) өз билігі кезінде, Жошы Ұлысын Шыңғыс ханның Яса заңдарына сәйкес басқарды. Сондықтан, ол өз ұлысындағы барлық діндерге ерік беріп, олардың кеңінен таралуына мүмкіндік жасады.

Әртүрлі халықтар, діндер мекендеген Дешті Қыпшақ даласын Жошы әулетінің бір мемлекетке біріктіруі және ондағы қауіпсіздік пен тыныштық, дамыған канондары мен идеологиялары бар әлемдік монотеистік діндердің осы жерде тамыр жаюына мүмкіндік берді.

Бату хан өлімінен кейін, оның орнына христиан дінін ұстанушы Сартақтың келуі, Ордадағы мұсылмандардың абыржуына себеп болды. Өйткені Сартақ ханның мұсылмандарға деген өшпенділігі бүкіл Ұлысқа белгілі еді.

Оның үстіне ол Исламды ұстанушы өзінің немере ағасы Беркені "сен мұсылмансың, ал мен христианмын, сондықтан мен үшін сенің жүзіңді көрудің өзі жиіркенішті»[1] - деп қабылдамай тастауы және Бату хан кезінде маңызды мемлекеттік лауазымда отырған мұсылмандарды шеттетуге тырысуы, сондай-ақ үлкен жеңілдіктерге ие болып отырған мұсылман саудагерлерін қудалауы және осы істердің бәрінде оның Орыс князі Александр Невскийге және басқа да харистиандарға иек артуы, көпшіліктің Берке ханды қолдауына себеп болды.

Әсіресе, бақуатты мұсылман саудагерлері мен Сартақтың тым христианшылдығына наразы ақсүйектердің қолдауына ие болған Берке, қысқа уақытта билікке ие болады. Осылайша Жошы Ұлысының хан тағына Шыңғыс әулетінен шыққан алғашқы мұсылман отырды.

Билікке шамамен 1256-1257 жылдары келген Берке(Береке) жайлы әртүрлі деректер мен аңыздар бар.[2] Белгілі ғалым Джуджани оның мұсылман болғандығы жайлы: «Берке туылғанда, оның әкесі(Жошы): «бұл баламды мен мұсылман әйелге ғана емізуге беремін, себебі ол мұсылман болып туылды және ол тек мұсылман әйелдің сүтін ішеді» ..... Ал білім алатын жасқа жеткенде ол елдегі ең білгір деген имам-факыхтардан білім алды. Ходжентте білімін аяқтағаннан кейін, Ұлыстағы бүкіл мұсылман әскерлерінің қолбасшысы болып тағайындалды».[3] Көпшілік ғалымдар Беркені шамамен 1240 жылдары Исламды қабылдағанын айтады.[4] Себебі 1246 жылы Бүкілмонғолдық құрылтайға ағасының орнына барған Беркенің, өз отауында асты мұсылманша сойғандығы айтылады.[5] Ал 1253 жылы Батыйдың ордасында болған саяхатшы, Гийом де Рубрук Беркенің өз ордасында шошқа етіне тыйым салғандығын жеткізеді.[6] Жалпы, мұсылман деректерінің барлығы оның өте діндар болғандығын, бес уақытын қаза қылмағандығын жеткізеді. Кейіннен Бұхара қаласындағы белгілі сопы, шейх Сайф-ад-Дин Бохарзидың ықпалымен, оған мүрид болып, ханафи мәзһабын ұстана бастайды.[7]

Оның кезінде мұсылмандар Бату ханның уақытында ие болған, бүкіл лауазымды мемлекеттік орындарды сақтап қалды. Осыдан бастап, бұл жағдай Алтын Орданың соңғы күндеріне дейін жалғасын тапты. Мемлекет қазынасының негізін құрайтын сауда ісінде де, Берке толықтай мұсылман саудагерлеріне еркіндік беріп қойды. Сыртқы саясатта да, Исламдық бағытты ұстанған ол, 1260/61 жылдары Хулагу мен соғысып жатқан Мәмлүк сұлтаны Бейбарысқа елші жіберіп, онымен Хулагидтерге және олардың одақтасы Византияға қарсы әскери одақ құрды.[8] Сол жылы үлкен әскермен Кавказға басып кіріп, Кура өзенінің маңында Хулагилердің армиясын толықтай дерлік жойып жіберді.[9] Бұл әрекет өз кезегінде Хулагудың бүкіл күшін Египетке жұмылдыруына мүмкіндік бермей, оның екі майданда а соғысуына алып келді. Осылайша ол өзін халықаралық аренада Ислам әлемін қорғаушы ретінде көрсете бастады. Берке ханның мұндай мұсылмандық саясаты тез арада өз нәтижесін көрсете бастады. Жошы Ұлысындағы қалаларда мешіттер мен медреселер салынып, олардың бейнесі Ортаазиялық стильдегі мұсылмандық қалаларға айнала бастады. Беркенің жақын туыстары мен оны қолдаушы ақсүйектер және жеке әскері түгелдей дерлік мұсылмандыққа өтті. Өзінің ұстазы сопы Бохарзиге және басқа да сопыларға, бүкіл Жошы Ұлысының аумағында, дін уағыздауға еркіндік беріп, олардың қауіпсіздігін өз мойнына алды. Сөйтіп, Берке ханның хан тағына отыруы, Алтын Ордадағы Исламның тез арада таралуына ықпал еткен негізгі факторлардың біріне айналды.

Берке ханнан кейін таққа келген Меңгу-Темір (1266-1280) мұсылман болмаса да, Берке салып кеткен, мемлекет саясатында ешқандай өзгерістер енгізген жоқ. Мұсылмандар биліктегі өз орындарын сақтап қалды, бірақ сонда да Берке хан кезіндегідей қолдау болмағандықтан, Исламның таралуы біраз бәсеңдеп қалды. Ал осыдан кейін таққа келген Туда-Меңгу (1280-1287) мұсылман болды және ол өзінің асқан діндарлығымен ерекшеленді. Өзінің айналасына сопылар мен дін адамдарын жинап алған ол, мемлекет ісін толықтай беделді түменбасы, Алтын Орданың батыс бөлігінің билеушісі Ноғайға беріп қойды. Ал соңында тіпті хан тағынан өз еркімен бас тартып, сопылық жолға түсіп кетті. Оның орнына хан болған інісі Төле-Бұқа(1287-1292) Ноғайдың және беделді ақсүйектердің қуыршағы болғысы келмей, оған қарсы соғыс бастайды. Бірақ бұл соғыста Ноғай жеңіске жетіп, хан тағына Тоқтаны(1292-1312) отырғызады.[10] Осылайша XIII ғасырдың соңында, билікті түменбасы Ноғай толықтай өз қолына алды.[11]Оның бұлайша елдегі ең ықпалды адамға айналуының бірнеше себептері болды. Бұған дейінгі хандардың мемлекеттік билікті толықтай өз қолдарына алып, елді орталықтандыруға тырысып, көшпелі тайпа ақсүйектерінің құқығын шектей бастауы, әрі бұл жолда Ұлыстағы мұсылмандарға иек артуы, сондай-ақ мұсылмандық саясатты ұстанып, билікте де мұсылмандардың көп болуы, әлі де болса ықпалы үлкен, тәңіршілдіктен бас тарта қоймаған, дәстүршіл топтардың ашу-ызасын тудырды. Олар Ноғайдың айналасына жиналып, хандық билікті әлсіретуге тырысты және бұл олардың қолынан келді. Алайда Ноғай басшылығындағы феодалдардың билігі, ұзаққа созылмады.Бұл орын алған жағдаятқа билік уысынан шығып бара жатқан мұсылмандар да, Исламды қабылдаған ақсүйектер де, біреудің қуыршағына айналған Бату ұрпақтары да наразы болды.Сөйтіп, олардың бәрі Тоқта ханның айналасына жиналып, Ноғайға қарсы ашық күрес бастады. Бұл соғыс 1299-1302 жылдары аралығында болып, нәтижесінде Тоқта толықтай жеңіп шықты.[12]

Тоқта ханның дініне келсек ол алғашында тәңіршілдікті ұстанғанымен хандыққа құрғанға дейін, Исламға өткені анық. 1293 жылы соғылған тиында оның аты Насир-ад-Дин Аллах (Алланың досы) деп беріледі.[13] Тоқта хан өз билігі кезінде әлсіреп қалған хандық билікті күшейтіп, Алтын Орданы әртүрлі ұлыстарға бөлініп кетуден сақтап қалды. Осылайша ол өзінен кейін билікке келетін, Өзбек ханға мықты іргетас құрып береді. Жалпы, мұсылмандықты ашық қолдаған Беркеден кейін келген бұл хандар, Исламды ашық түрде қолдамағанымен, оның таралуына барынша жағдай жасап берді. Ел билеуде олар әрқашан мұсылмандарға иек артты. Сыртқы саясатта да әрқашан Мамлүктік Египетпен достық қарым-қатынаста болып, өзін Исламды қорғаушы ретінде танытты. Сондықтан болар, сол кездегі мұсылман авторларының ешқайсысы, Жошы Ұлысын «дар-ул Харб»(кәпір мемлекеті)-қа жатқызбаған.

Жалпы, Ислам діні Алтын Орда аумағында алғашқы кездері, тек Хорезм мен Бұлғарияда және Сырдың төменгі ағысында толықтай үстемдік еткенімен, қалған көшпелілер жайлаған далалы аймақтарда тәңіршілдік пен шаманизм ықпалы, ал Қара теңіз жағалауларында христиандықтың ықпалы басымырақ болды. Тәңіршілдік деп аталатын түркілер мен моңғолдардың дәстүрлі діндері бұл кезеңде Дешті Қыпшақ даласын жайлаған көшпелілердің негізгі діні болды. Айналасында дамыған қалалық мәдениеті бар мұсылмандық және христиандық мемлекеттер болғанымен, қыпшақ тайпалары олардың ықпалына түсе қоймады. Жошының бұл аумақты жаулап алуымен, онымен бірге еріп келген дәстүрлі дінді ұстанатын көшпелі түркі және моңғол тайпалары да әлсірей бастаған тәңіршілдікке жаңа бір күш әкелгендей болды. Ал батыс өлкелерде Православиенің алғашқы кездері ықпалының зор болғаны сонша, 1263 жылы Берке хан оларға Сарайда епархия құруына мүмкіндік беріп,[14] оларды мемлекет қорғауына алып, салықтан босатады.Ал орыс княздеріне шіркеу иелігіне тиісуге қатаң түрде тиым салып тастайды. Сондай-ақ Жошы билігінің алғашқы кезінде Моңғолиядан келген ақсүйектер арасында буддистер де кездесті. Осындай жағдаяттарға қарамастан Жошы Ұлысында Ислам діні бұл әлемдік және жергілікті сенімдердің арасынан суырылып шығып, үстемдікке ие болды және мемлекеттік деңгейге дейін көтеріле алды. Бұл дінінің аз уақыттың мұндай ықпалды күшке айналуына бірнеше факторлар әсер етті. Соған тоқталып кетсем:

Біріншіден, Алтын Орда пайда болған аумақта, Ислам діні бұрыннан қалыптасқан екі өңір – Хорезм мен Бұлғария болды. Бірі Жошы Ұлысының қиыр түстігінде, ал бірі қиыр теріскейінде орналасқан бұл аймақтар, өздерінің айналасындағы көшпелі тайпаларға діни және мәдени тұрғыдан қуатты түрде ықпал ете бастайды. Ал, екінші фактор – сопылық пен ханафи мәзһабы. Қаншама ғасыр бойы Исламды қабылдамай келген Дешті Қыпшақтың көшпелі тайпалары, сопылардың еңбегінің нәтижесінде, айналдырған жарты ғасыр ішінде, мұсылмандықты қабылдап шыға келді. Сондай-ақ шариғат мектептерінің ішіндегі ең жұмсағы, әрі жергілікті дәстүрлерге бейімделе алатын, ханафи мәзһабы да мұнда аз рөл ойнамады. Үшіншіден, мұсылман дінбасылары мен саудагерлері әрқашан, қай ханның тұсында болмасын, олардың орталықтандыру саясатын қолдап отырды. Ал сепаратизмге бейім көшпелі ақсүйектер өз күресінде әрқашан дәстүршілдікке (Тәңіршілдік) иек артты. Сондықтан хандар өз билігін нығайту үшін, әрқашан да Ислам дінін және оны таратушыларды қолдап-қуаттап отырды.Төртіншіден, сол кезде сыртқы саясатта болып жатқан оқиғалар да, Алтын Орданың Ислам елдерімен достасып, Христиандықты ұстанатын елдермен соғысуға итермеледі. Бұл да өз кезегінде Жошы Ұлысын мекендейтін халықтардың Исламға деген жылы ойдың қалыптасуына себеп болғанын және Ислам елдерімен мәдени және рухани қарым-қатынастың жандануына негіз болғаны анық.

Сонымен, Тоқтаның өлімінен кейін, оның билігі кезінде қатты әлсіреп қалған даланың көшпелі феодалдары, соңғы қалған қуаттарымен, өздерінің қан арқылы берілген құқықтарын қайтарып алғысы келіп, тағы да тәңіршілдікті ту етіп, Елбасмышты хан етуге тырысты. Хан тағында мұсылманды көргісі келген, бұл уақытта біраз күш жинап алған мұсылмандарда, әсіресе, Хорезм әмірі Темір-Құтлық, хан тағынан үміткер Өзбекті қолдап шықты. Қысқа мерзімге созылған бұл араздықта Өзбекті жақтаушылар жеңіске жетіп, оны хан көтерді. Оның таққа келуімен, яғни 1312 жылы Ислам мемлекеттік дәрежеге көтерілді. [15] Бұл кезде Исламның ықпалды дінге айналғаны соншалық, Өзбек хан ашық түрде тәңіршілдік және шаманизм қалдықтарымен күресе бастады. Бұл әрекетке себеп бір жағынан әлі мұсылмандықты мойындамайтын көшпелі тайпаларға Ислам дінін қабылдату болса, екіншіден үнемі сепаратизмге ұмтылыс жасайтын дала феодалдарының иек артар күшін жою болды. Әрине, бұл әрекетке қарсы Ұлыстың түкпір-түкпірінде қуатты көтеріліс басталғанымен, Өзбек хан оларды оңай әрі қысқа уақытта басып тастады.

Хан тағына ие болған Өзбек хан Алтын Орданы түбірімен өзгерте бастады. Бұл өзгерісті ол алдымен мемлекеттік басқару мен сот ісінде енгізді. Мемлекетті ұлыстарға бөліп, оны мұрагерлікпен қалдыруға рұқсат берді. Мемлекеттік мәселелерді алдыңғы хандар сияқты бүкіл әулеттік құрылтайларда емес, өзі тағайындаған адамдардан тұратын Диван да қарай бастайды. Сот істерінде де Яса заңдарымен емес, шариғат үкімдерімен жүргізуге бұйрық берді. Шариғат заңдары бойынша елдегі сот ісі жүргізілгендіктен, оның маңыздылығының артқаны сонша, Өзбек хан тіпті Египет сұлтанына арнайы елші жіберіп, одан фикһ жайлы кітаптар жіберіуін сұрайды. Осылайша Өзбек ханның тұсында Алтын Орда бюрократиялық басқару жүйесі бар,нағыз мұсылман мемлекетіне айналды.

Енді «Алтын Орда мемлекетінде Ислам қандай жолмен таралды?» - деген сауалға кеңірек тоқталсақ. Жалпы, Алтын Орда аумағында Исламның бірнеше тармақтары мен мәзһабтары таралды. Кавказда Шафии мәзһабы кең таралса, ал Орта Азияның кей жерлерінде шииттердің ықпалы болды. Ал Хорезм мен Бұлғарияда ханафиттік мәзһаб үстемдік құрды. Дегенмен бұлардың арасынан, Жошы Ұлысында Исламның орнығуы мен Алтын Орда мәдениетінің қалыптасуында ханафиттік мәзһаб үлкен рөл атқарды. Әсіресе, сол кездегі білім мен ғылымның орталығы болып табылатын Хорезм өңірінен шыққан ханафиттік ғалымдар мұнда үлкен рөл ойнады. Олардың арқасында бүкіл Дещті Қыпшақта ханафиттік мәзһабтың ұстанымдары мен дәстүрлері кең тарап, Беркенің кезінен бастап мемлекеттік қолдауға ие болды. Осылайша Ұлыстың астанасы Сарайда ханафиттік мәзһабтың өзіндік бір мектебі қалыптаса бастады.

Белгілі орыс ғалымы Бартольд Исламның Дешті Қыпшақ даласындағы таралу себебін, біріншіден сопылардың белсенді іс-әрекетімен, ал екіншіден мұсылмандық отырықшы аудандардың барынша көршілес көшпелі тайпаларға ықпал етуінен деп түсіндіреді. [16] Шынында да, Дешті Қыпшақ өлкесіне мұсылмандықтың жайылуында, Исламдағы сопылық ағымының алатын орны ерекше. Сопылық- бұл Исламдағы мистикалық-аскеттік ағым болып табылады. Сопылардың кітаппен жүретін және онымен сөйлейтін факыхтардан айырмашылығы, бекітілген бір діни нормалардың болмауы. Яғни әрбір сопының ақиқатқа жететін өз жолы болады. Әрбір сопының міндетті түрде шәкірттері(мүридттері) болды және ол мүридтер міндетті түрде барлық істе сопыларға бағынуы тиіс еді. Атақты сопылардың мүридтерінің саны бірнеше мыңға жетіп отырған. Сондықтан өзіне толықтай бағынған мүридтері бар сопылар өте үлкен саяси және рухани ықпалға ие болды.

Дешті Қыпшақтың көшпелі түркілерінің арасында негізінен Орта Азиялық сопылары маңызды орын алды. Әсіресе, Әзірет Сұлтан атымен танымал түркістандық Қожа Ахмет Яссауи негізін салған Яссауия тариқаты, бұхаралық Баха-ад Дин Нақшбанди негізін салған нақшбандия тариқаты және хорезмдік Нәжім-ад Дин Кубра негізін салған кубравия тариқаттары кең таралды.[17] Осы үш тариқаттың сопыларының арқасында Дешті Қыпшақ даласында Исламды қабылдамаған бір-де бір түркі тайпасы қалмады. Бұхара мен Самарқандта және Хорезмде дін үйренген сопылардың көпшілігі, өз өмірін көшпелі түркілер арасында Исламды насихаттауға арнады. Әсіресе, сопылардың дүниені тәрк етіп өмір сүруі, олардың тозақ жайлы әңгімелері көшпелілерге қатты әсер етті. Көптеген тарихи деректерде және өзіміздің халық ауыз әдебиетімізде, бір ғана сопының бүтіндей бір руды Исламға кіргізгендігі жайлы мәліметтер көптеп кездеседі. Мұндай ақпараттар мұсылман жазба деректерінен де табылады. Мысалы, Түркмения жерінен шыққан Яссауи тариқатының өкілі Хусейн бек атты сопы, Башқұрт тайпаларының толықтай Исламды қабылдауына себепші болды.[18] Бұл сопының беделінің жоғары болғаны сонша, оның өлімінен кейін Жәнібек ханның өзі оған арнап қазіргі Уфаның маңынан үлкен кесене салады. Мұндай әулиелер жерленген кесенелер көп ұзамай көшпенділер арасында Исламның таралуының орталықтарына айналды. Сопылар қарапайым халықпен қатар, Алтын Орданың хандарына да үлкен ықпал етіп отырды. Берке ханның Саиф-ад Дин Бохарзиге мүрид болуы, Өзбек ханның барлық істерде өзінің ұстазы, шейх Эль-Мискаридің кеңестеріне құлақ түруі көп нәрсені аңғартса керек. Сөйтіп, сопылық біртіндеп Ұлы Даладағы көшпенділердің бір бөлшегіне айнала бастады. Жалпы сопылық дүниетанымның бір ерекшелігі діндегі негізгі сенімдерге қайшы келмейтін, жергілікті дәстүрлерді трансформациялай алуында еді. Осының нәтижесіде бұрын әртүрлі тау-тастан, ағаштардан және т.б нәрселерден көмек сұрайтын халық, енді Исламды таратқан әулиелерден барып көмек сұрайтын болды. Ал шамандар болса, енді өз ритуалдарында Құран аяттарын оқу арқылы, әруақтарын шақырып, адамдарды емдей бастайды. Осылайша Ислам діні, тәңіршілдіктің қалдықтарын ақырындап болса да, ығыстырып, аяғынан нық тұра бастады. XIV ғасырдың ортасынан бастап Ислам діні Алтын Орда халықтары үшін жаңадан келген дін түсінігін жоғалтып, мәдениетіні мен тұрмысының бір бөлшегіне айналды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

Табакат и-Насири // Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды.— М.: Наука, 1941

Лаврентьевская летопись. (Полное собрание русских летописей).— Л., 1926—1928.— Т. 1.

Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов... Т.2. М.-Л., 1941. С. 17

Греков Б. Д., Якубовский А. Ю. Часть I. Образование и развитие Золотой Орды в XIII— XIV вв. // Золотая Орда и её падение.— М.-Л., 1950.

Рашид ад-Дин. Сборник летописей.— М., Л.: Издательство АН СССР, 1960.— Т. 2.— С. 133.

Путешествие в Восточные страны … С. 102-106

Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов... Т.1. СПб., 1884. С. 379-380

Закиров С. Дипломатические отношения Золотой Орды с Египтом.— М., 1966.— С. 39.

Рашид ад-Дин. Рассказ о происшествии разногласий между Хулагу-ханом и Беркеем... // Сборник летописей.— М., Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1946.— Т. 3.— С. 58—60.

Ж.М. Сабитов. Генеалогия Джучидов в 13-18 веках.. Генеалогия и Хронология правителей Золотой Орды

Веселовский Н. И. Хан из темников Золотой Орды Ногай и его время.— С. 3.

Ж.М. Сабитов. Генеалогия Джучидов в 13-18 веках.. Генеалогия и Хронология правителей Золотой Орды.

Мухамадиев А.Г. Булгаро-татарская монетная система в XII-XV вв. М., 1983. С. 46-49

Гумилёв Л. Н. Поиски вымышленного царства.— М.: Айрис-пресс, 2002.— С. 208.— 432 с.

Родословие тюрков. Шаджарат ал-атрак

Бартольд В.В. Двадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии // Соч. Т. 5. М., 1968. С. 118-120

Бартольд В.В. Ислам // Соч. Т.4. М.: 1966. С. 117

Малов Н.М., Малышев А.Б., Ракушин А.И. Религия в Золотой Орде. Саратов, 1998

Васильев Д.В. Ислам в Золотой Орде(историко-археологические исследование)

Ислам и власть в Золотой Орде. Сборник статей / Под ред. И.М.Миргалеева, Э.Т. Сайфетдиновой.

Жарас Ахан, тарих ғылымынң магистрі

التىن وردا داۋىرىندەگى يسلام ءدىنىنىڭ دامۋى

دەرەك كوز: https://www.inform.kz/ar/article_a3551553 جانە

https://azan.kz/kz/maqalat/read/altyin-orda-dauirindegi-Islam-dininin-damuyi-11297

التىن وردانىڭ نەگىزىن سالۋشى باتۋ حان (1242-1256) ءوز بيلىگى كەزىندە، جوشى ۇلىسىن شىڭعىس حاننىڭ ياسا زاڭدارىنا سايكەس باسقاردى. سوندىقتان، ول ءوز ۇلىسىنداعى بارلىق دىندەرگە ەرىك بەرىپ، ولاردىڭ كەڭىنەن تارالۋىنا مۇمكىندىك جاسادى.

ارتۇرلى حالىقتار، دىندەر مەكەندەگەن دەشتى قىپشاق دالاسىن جوشى اۋلەتىنىڭ ءبىر مەملەكەتكە بىرىكتىرۋى جانە ونداعى قاۋىپسىزدىك پەن تىنىشتىق، دامىعان كانوندارى مەن يدەولوگيالارى بار الەمدىك مونوتەيستىك دىندەردىڭ وسى جەردە تامىر جايۋىنا مۇمكىندىك بەردى.

باتۋ حان ولىمىنەن كەيىن، ونىڭ ورنىنا حريستيان ءدىنىن ۇستانۋشى سارتاقتىڭ كەلۋى، ورداداعى مۇسىلمانداردىڭ ابىرجۋىنا سەبەپ بولدى. ويتكەنى سارتاق حاننىڭ مۇسىلماندارعا دەگەن وشپەندىلىگى بۇكىل ۇلىسقا بەلگىلى ەدى.

ونىڭ ۇستىنە ول يسلامدى ۇستانۋشى ءوزىنىڭ نەمەرە اعاسى بەركەنى "سەن مۇسىلمانسىڭ، ال مەن حريستيانمىن، سوندىقتان مەن ءۇشىن سەنىڭ ءجۇزىڭدى كورۋدىڭ ءوزى جيىركەنىشتى»[1] - دەپ قابىلداماي تاستاۋى جانە باتۋ حان كەزىندە ماڭىزدى مەملەكەتتىك لاۋازىمدا وتىرعان مۇسىلمانداردى شەتتەتۋگە تىرىسۋى، سونداي-اق ۇلكەن جەڭىلدىكتەرگە يە بولىپ وتىرعان مۇسىلمان ساۋداگەرلەرىن قۋدالاۋى جانە وسى ىستەردىڭ بارىندە ونىڭ ورىس كنيازى الەكساندر نەۆسكيگە جانە باسقا دا حاريستياندارعا يەك ارتۋى، كوپشىلىكتىڭ بەركە حاندى قولداۋىنا سەبەپ بولدى.

اسىرەسە، باقۋاتتى مۇسىلمان ساۋداگەرلەرى مەن سارتاقتىڭ تىم حريستيانشىلدىعىنا نارازى اقسۇيەكتەردىڭ قولداۋىنا يە بولعان بەركە، قىسقا ۋاقىتتا بيلىككە يە بولادى. وسىلايشا جوشى ۇلىسىنىڭ حان تاعىنا شىڭعىس اۋلەتىنەن شىققان العاشقى مۇسىلمان وتىردى.

بيلىككە شامامەن 1256-1257 جىلدارى كەلگەن بەركە(بەرەكە) جايلى ءارتۇرلى دەرەكتەر مەن اڭىزدار بار.[2] بەلگىلى عالىم دجۋدجاني ونىڭ مۇسىلمان بولعاندىعى جايلى: «بەركە تۋىلعاندا، ونىڭ اكەسى(جوشى): «بۇل بالامدى مەن مۇسىلمان ايەلگە عانا ەمىزۋگە بەرەمىن، سەبەبى ول مۇسىلمان بولىپ تۋىلدى جانە ول تەك مۇسىلمان ايەلدىڭ ءسۇتىن ىشەدى» ..... ال ءبىلىم الاتىن جاسقا جەتكەندە ول ەلدەگى ەڭ بىلگىر دەگەن يمام-فاكىحتاردان ءبىلىم الدى. حودجەنتتە ءبىلىمىن اياقتاعاننان كەيىن، ۇلىستاعى بۇكىل مۇسىلمان اسكەرلەرىنىڭ قولباسشىسى بولىپ تاعايىندالدى».[3] كوپشىلىك عالىمدار بەركەنى شامامەن 1240 جىلدارى يسلامدى قابىلداعانىن ايتادى.[4] سەبەبى 1246 جىلى بۇكىلمونعولدىق قۇرىلتايعا اعاسىنىڭ ورنىنا بارعان بەركەنىڭ، ءوز وتاۋىندا استى مۇسىلمانشا سويعاندىعى ايتىلادى.[5] ال 1253 جىلى باتىيدىڭ ورداسىندا بولعان ساياحاتشى، گيوم دە رۋبرۋك بەركەنىڭ ءوز ورداسىندا شوشقا ەتىنە تىيىم سالعاندىعىن جەتكىزەدى.[6] جالپى، مۇسىلمان دەرەكتەرىنىڭ بارلىعى ونىڭ وتە ءدىندار بولعاندىعىن، بەس ۋاقىتىن قازا قىلماعاندىعىن جەتكىزەدى. كەيىننەن بۇحارا قالاسىنداعى بەلگىلى سوپى، شەيح سايف-اد-دين بوحارزيدىڭ ىقپالىمەن، وعان ءمۇريد بولىپ، حانافي ءمازھابىن ۇستانا باستايدى.[7]

ونىڭ كەزىندە مۇسىلماندار باتۋ حاننىڭ ۋاقىتىندا يە بولعان، بۇكىل لاۋازىمدى مەملەكەتتىك ورىنداردى ساقتاپ قالدى. وسىدان باستاپ، بۇل جاعداي التىن وردانىڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن جالعاسىن تاپتى. مەملەكەت قازىناسىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ساۋدا ىسىندە دە، بەركە تولىقتاي مۇسىلمان ساۋداگەرلەرىنە ەركىندىك بەرىپ قويدى. سىرتقى ساياساتتا دا، يسلامدىق باعىتتى ۇستانعان ول، 1260/61 جىلدارى حۋلاگۋ مەن سوعىسىپ جاتقان ماملۇك سۇلتانى بەيبارىسقا ەلشى جىبەرىپ، ونىمەن حۋلاگيدتەرگە جانە ولاردىڭ وداقتاسى ۆيزانتياعا قارسى اسكەري وداق قۇردى.[8] سول جىلى ۇلكەن اسكەرمەن كاۆكازعا باسىپ كىرىپ، كۋرا وزەنىنىڭ ماڭىندا حۋلاگيلەردىڭ ارمياسىن تولىقتاي دەرلىك جويىپ جىبەردى.[9] بۇل ارەكەت ءوز كەزەگىندە حۋلاگۋدىڭ بۇكىل كۇشىن ەگيپەتكە جۇمىلدىرۋىنا مۇمكىندىك بەرمەي، ونىڭ ەكى مايداندا ا سوعىسۋىنا الىپ كەلدى. وسىلايشا ول ءوزىن حالىقارالىق ارەنادا يسلام الەمىن قورعاۋشى رەتىندە كورسەتە باستادى. بەركە حاننىڭ مۇنداي مۇسىلماندىق ساياساتى تەز ارادا ءوز ناتيجەسىن كورسەتە باستادى. جوشى ۇلىسىنداعى قالالاردا مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەر سالىنىپ، ولاردىڭ بەينەسى ورتاازيالىق ستيلدەگى مۇسىلماندىق قالالارعا اينالا باستادى. بەركەنىڭ جاقىن تۋىستارى مەن ونى قولداۋشى اقسۇيەكتەر جانە جەكە اسكەرى تۇگەلدەي دەرلىك مۇسىلماندىققا ءوتتى. ءوزىنىڭ ۇستازى سوپى بوحارزيگە جانە باسقا دا سوپىلارعا، بۇكىل جوشى ۇلىسىنىڭ اۋماعىندا، ءدىن ۋاعىزداۋعا ەركىندىك بەرىپ، ولاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن ءوز موينىنا الدى. ءسويتىپ، بەركە حاننىڭ حان تاعىنا وتىرۋى، التىن ورداداعى يسلامنىڭ تەز ارادا تارالۋىنا ىقپال ەتكەن نەگىزگى فاكتورلاردىڭ بىرىنە اينالدى.

بەركە حاننان كەيىن تاققا كەلگەن مەڭگۋ-تەمىر (1266-1280) مۇسىلمان بولماسا دا، بەركە سالىپ كەتكەن، مەملەكەت ساياساتىندا ەشقانداي وزگەرىستەر ەنگىزگەن جوق. مۇسىلماندار بيلىكتەگى ءوز ورىندارىن ساقتاپ قالدى، ءبىراق سوندا دا بەركە حان كەزىندەگىدەي قولداۋ بولماعاندىقتان، يسلامنىڭ تارالۋى ءبىراز باسەڭدەپ قالدى. ال وسىدان كەيىن تاققا كەلگەن تۋدا-مەڭگۋ (1280-1287) مۇسىلمان بولدى جانە ول ءوزىنىڭ اسقان دىندارلىعىمەن ەرەكشەلەندى. ءوزىنىڭ اينالاسىنا سوپىلار مەن ءدىن ادامدارىن جيناپ العان ول، مەملەكەت ءىسىن تولىقتاي بەدەلدى تۇمەنباسى، التىن وردانىڭ باتىس بولىگىنىڭ بيلەۋشىسى نوعايعا بەرىپ قويدى. ال سوڭىندا ءتىپتى حان تاعىنان ءوز ەركىمەن باس تارتىپ، سوپىلىق جولعا ءتۇسىپ كەتتى. ونىڭ ورنىنا حان بولعان ءىنىسى تولە-بۇقا(1287-1292) نوعايدىڭ جانە بەدەلدى اقسۇيەكتەردىڭ قۋىرشاعى بولعىسى كەلمەي، وعان قارسى سوعىس باستايدى. ءبىراق بۇل سوعىستا نوعاي جەڭىسكە جەتىپ، حان تاعىنا توقتانى(1292-1312) وتىرعىزادى.[10] وسىلايشا XIII عاسىردىڭ سوڭىندا، بيلىكتى تۇمەنباسى نوعاي تولىقتاي ءوز قولىنا الدى.[11]ونىڭ بۇلايشا ەلدەگى ەڭ ىقپالدى ادامعا اينالۋىنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بولدى. بۇعان دەيىنگى حانداردىڭ مەملەكەتتىك بيلىكتى تولىقتاي ءوز قولدارىنا الىپ، ەلدى ورتالىقتاندىرۋعا تىرىسىپ، كوشپەلى تايپا اقسۇيەكتەرىنىڭ قۇقىعىن شەكتەي باستاۋى، ءارى بۇل جولدا ۇلىستاعى مۇسىلماندارعا يەك ارتۋى، سونداي-اق مۇسىلماندىق ساياساتتى ۇستانىپ، بيلىكتە دە مۇسىلمانداردىڭ كوپ بولۋى، ءالى دە بولسا ىقپالى ۇلكەن، تاڭىرشىلدىكتەن باس تارتا قويماعان، ءداستۇرشىل توپتاردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى. ولار نوعايدىڭ اينالاسىنا جينالىپ، حاندىق بيلىكتى السىرەتۋگە تىرىستى جانە بۇل ولاردىڭ قولىنان كەلدى. الايدا نوعاي باسشىلىعىنداعى فەودالداردىڭ بيلىگى، ۇزاققا سوزىلمادى.بۇل ورىن العان جاعداياتقا بيلىك ۋىسىنان شىعىپ بارا جاتقان مۇسىلماندار دا، يسلامدى قابىلداعان اقسۇيەكتەر دە، بىرەۋدىڭ قۋىرشاعىنا اينالعان باتۋ ۇرپاقتارى دا نارازى ءبولدى.سويتىپ، ولاردىڭ ءبارى توقتا حاننىڭ اينالاسىنا جينالىپ، نوعايعا قارسى اشىق كۇرەس باستادى. بۇل سوعىس 1299-1302 جىلدارى ارالىعىندا بولىپ، ناتيجەسىندە توقتا تولىقتاي جەڭىپ شىقتى.[12]

توقتا حاننىڭ دىنىنە كەلسەك ول العاشىندا تاڭىرشىلدىكتى ۇستانعانىمەن حاندىققا قۇرعانعا دەيىن، يسلامعا وتكەنى انىق. 1293 جىلى سوعىلعان تيىندا ونىڭ اتى ناسير-اد-دين اللاح (اللانىڭ دوسى) دەپ بەرىلەدى.[13] توقتا حان ءوز بيلىگى كەزىندە السىرەپ قالعان حاندىق بيلىكتى كۇشەيتىپ، التىن وردانى ءارتۇرلى ۇلىستارعا ءبولىنىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالدى. وسىلايشا ول وزىنەن كەيىن بيلىككە كەلەتىن، وزبەك حانعا مىقتى ىرگەتاس قۇرىپ بەرەدى. جالپى، مۇسىلماندىقتى اشىق قولداعان بەركەدەن كەيىن كەلگەن بۇل حاندار، يسلامدى اشىق تۇردە قولداماعانىمەن، ونىڭ تارالۋىنا بارىنشا جاعداي جاساپ بەردى. ەل بيلەۋدە ولار ءارقاشان مۇسىلماندارعا يەك ارتتى. سىرتقى ساياساتتا دا ءارقاشان ماملۇكتىك ەگيپەتپەن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولىپ، ءوزىن يسلامدى قورعاۋشى رەتىندە تانىتتى. سوندىقتان بولار، سول كەزدەگى مۇسىلمان اۆتورلارىنىڭ ەشقايسىسى، جوشى ۇلىسىن «دار-ۋل حارب»(كاپىر مەملەكەتى)-قا جاتقىزباعان.

جالپى، يسلام ءدىنى التىن وردا اۋماعىندا العاشقى كەزدەرى، تەك حورەزم مەن بۇلعاريادا جانە سىردىڭ تومەنگى اعىسىندا تولىقتاي ۇستەمدىك ەتكەنىمەن، قالعان كوشپەلىلەر جايلاعان دالالى ايماقتاردا تاڭىرشىلدىك پەن شامانيزم ىقپالى، ال قارا تەڭىز جاعالاۋلارىندا حريستياندىقتىڭ ىقپالى باسىمىراق بولدى. تاڭىرشىلدىك دەپ اتالاتىن تۇركىلەر مەن موڭعولداردىڭ ءداستۇرلى دىندەرى بۇل كەزەڭدە دەشتى قىپشاق دالاسىن جايلاعان كوشپەلىلەردىڭ نەگىزگى ءدىنى بولدى. اينالاسىندا دامىعان قالالىق مادەنيەتى بار مۇسىلماندىق جانە حريستياندىق مەملەكەتتەر بولعانىمەن، قىپشاق تايپالارى ولاردىڭ ىقپالىنا تۇسە قويمادى. جوشىنىڭ بۇل اۋماقتى جاۋلاپ الۋىمەن، ونىمەن بىرگە ەرىپ كەلگەن ءداستۇرلى ءدىندى ۇستاناتىن كوشپەلى تۇركى جانە موڭعول تايپالارى دا السىرەي باستاعان تاڭىرشىلدىككە جاڭا ءبىر كۇش اكەلگەندەي بولدى. ال باتىس ولكەلەردە پراۆوسلاۆيەنىڭ العاشقى كەزدەرى ىقپالىنىڭ زور بولعانى سونشا، 1263 جىلى بەركە حان ولارعا سارايدا ەپارحيا قۇرۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ،[14] ولاردى مەملەكەت قورعاۋىنا الىپ، سالىقتان بوساتادى.ال ورىس كنيازدەرىنە شىركەۋ يەلىگىنە تيىسۋگە قاتاڭ تۇردە تيىم سالىپ تاستايدى. سونداي-اق جوشى بيلىگىنىڭ العاشقى كەزىندە موڭعوليادان كەلگەن اقسۇيەكتەر اراسىندا بۋدديستەر دە كەزدەستى. وسىنداي جاعداياتتارعا قاراماستان جوشى ۇلىسىندا يسلام ءدىنى بۇل الەمدىك جانە جەرگىلىكتى سەنىمدەردىڭ اراسىنان سۋىرىلىپ شىعىپ، ۇستەمدىككە يە بولدى جانە مەملەكەتتىك دەڭگەيگە دەيىن كوتەرىلە الدى. بۇل ءدىنىنىڭ از ۋاقىتتىڭ مۇنداي ىقپالدى كۇشكە اينالۋىنا بىرنەشە فاكتورلار اسەر ەتتى. سوعان توقتالىپ كەتسەم:

بىرىنشىدەن، التىن وردا پايدا بولعان اۋماقتا، يسلام ءدىنى بۇرىننان قالىپتاسقان ەكى ءوڭىر – حورەزم مەن بۇلعاريا بولدى. ءبىرى جوشى ۇلىسىنىڭ قيىر تۇستىگىندە، ال ءبىرى قيىر تەرىسكەيىندە ورنالاسقان بۇل ايماقتار، وزدەرىنىڭ اينالاسىنداعى كوشپەلى تايپالارعا ءدىني جانە مادەني تۇرعىدان قۋاتتى تۇردە ىقپال ەتە باستايدى. ال، ەكىنشى فاكتور – سوپىلىق پەن حانافي ءمازھابى. قانشاما عاسىر بويى يسلامدى قابىلداماي كەلگەن دەشتى قىپشاقتىڭ كوشپەلى تايپالارى، سوپىلاردىڭ ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە، اينالدىرعان جارتى عاسىر ىشىندە، مۇسىلماندىقتى قابىلداپ شىعا كەلدى. سونداي-اق شاريعات مەكتەپتەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جۇمساعى، ءارى جەرگىلىكتى داستۇرلەرگە بەيىمدەلە الاتىن، حانافي ءمازھابى دا مۇندا از ءرول وينامادى. ۇشىنشىدەن، مۇسىلمان ءدىنباسىلارى مەن ساۋداگەرلەرى ءارقاشان، قاي حاننىڭ تۇسىندا بولماسىن، ولاردىڭ ورتالىقتاندىرۋ ساياساتىن قولداپ وتىردى. ال سەپاراتيزمگە بەيىم كوشپەلى اقسۇيەكتەر ءوز كۇرەسىندە ءارقاشان داستۇرشىلدىككە (تاڭىرشىلدىك) يەك ارتتى. سوندىقتان حاندار ءوز بيلىگىن نىعايتۋ ءۇشىن، ءارقاشان دا يسلام ءدىنىن جانە ونى تاراتۋشىلاردى قولداپ-قۋاتتاپ وتىردى.تورتىنشىدەن، سول كەزدە سىرتقى ساياساتتا بولىپ جاتقان وقيعالار دا، التىن وردانىڭ يسلام ەلدەرىمەن دوستاسىپ، حريستياندىقتى ۇستاناتىن ەلدەرمەن سوعىسۋعا يتەرمەلەدى. بۇل دا ءوز كەزەگىندە جوشى ۇلىسىن مەكەندەيتىن حالىقتاردىڭ يسلامعا دەگەن جىلى ويدىڭ قالىپتاسۋىنا سەبەپ بولعانىن جانە يسلام ەلدەرىمەن مادەني جانە رۋحاني قارىم-قاتىناستىڭ جاندانۋىنا نەگىز بولعانى انىق.

سونىمەن، توقتانىڭ ولىمىنەن كەيىن، ونىڭ بيلىگى كەزىندە قاتتى السىرەپ قالعان دالانىڭ كوشپەلى فەودالدارى، سوڭعى قالعان قۋاتتارىمەن، وزدەرىنىڭ قان ارقىلى بەرىلگەن قۇقىقتارىن قايتارىپ العىسى كەلىپ، تاعى دا تاڭىرشىلدىكتى تۋ ەتىپ، ەلباسمىشتى حان ەتۋگە تىرىستى. حان تاعىندا مۇسىلماندى كورگىسى كەلگەن، بۇل ۋاقىتتا ءبىراز كۇش جيناپ العان مۇسىلمانداردا، اسىرەسە، حورەزم ءامىرى تەمىر-قۇتلىق، حان تاعىنان ۇمىتكەر وزبەكتى قولداپ شىقتى. قىسقا مەرزىمگە سوزىلعان بۇل ارازدىقتا وزبەكتى جاقتاۋشىلار جەڭىسكە جەتىپ، ونى حان كوتەردى. ونىڭ تاققا كەلۋىمەن، ياعني 1312 جىلى يسلام مەملەكەتتىك دارەجەگە كوتەرىلدى. [15] بۇل كەزدە يسلامنىڭ ىقپالدى دىنگە اينالعانى سونشالىق، وزبەك حان اشىق تۇردە تاڭىرشىلدىك جانە شامانيزم قالدىقتارىمەن كۇرەسە باستادى. بۇل ارەكەتكە سەبەپ ءبىر جاعىنان ءالى مۇسىلماندىقتى مويىندامايتىن كوشپەلى تايپالارعا يسلام ءدىنىن قابىلداتۋ بولسا، ەكىنشىدەن ۇنەمى سەپاراتيزمگە ۇمتىلىس جاسايتىن دالا فەودالدارىنىڭ يەك ارتار كۇشىن جويۋ بولدى. ارينە، بۇل ارەكەتكە قارسى ۇلىستىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە قۋاتتى كوتەرىلىس باستالعانىمەن، وزبەك حان ولاردى وڭاي ءارى قىسقا ۋاقىتتا باسىپ تاستادى.

حان تاعىنا يە بولعان وزبەك حان التىن وردانى تۇبىرىمەن وزگەرتە باستادى. بۇل وزگەرىستى ول الدىمەن مەملەكەتتىك باسقارۋ مەن سوت ىسىندە ەنگىزدى. مەملەكەتتى ۇلىستارعا ءبولىپ، ونى مۇراگەرلىكپەن قالدىرۋعا رۇقسات بەردى. مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى الدىڭعى حاندار سياقتى بۇكىل اۋلەتتىك قۇرىلتايلاردا ەمەس، ءوزى تاعايىنداعان ادامداردان تۇراتىن ديۆان دا قاراي باستايدى. سوت ىستەرىندە دە ياسا زاڭدارىمەن ەمەس، شاريعات ۇكىمدەرىمەن جۇرگىزۋگە بۇيرىق بەردى. شاريعات زاڭدارى بويىنشا ەلدەگى سوت ءىسى جۇرگىزىلگەندىكتەن، ونىڭ ماڭىزدىلىعىنىڭ ارتقانى سونشا، وزبەك حان ءتىپتى ەگيپەت سۇلتانىنا ارنايى ەلشى جىبەرىپ، ودان فيكھ جايلى كىتاپتار جىبەرىۋىن سۇرايدى. وسىلايشا وزبەك حاننىڭ تۇسىندا التىن وردا بيۋروكراتيالىق باسقارۋ جۇيەسى بار،ناعىز مۇسىلمان مەملەكەتىنە اينالدى.

ەندى «التىن وردا مەملەكەتىندە يسلام قانداي جولمەن تارالدى؟» - دەگەن ساۋالعا كەڭىرەك توقتالساق. جالپى، التىن وردا اۋماعىندا يسلامنىڭ بىرنەشە تارماقتارى مەن ءمازھابتارى تارالدى. كاۆكازدا شافي ءمازھابى كەڭ تارالسا، ال ورتا ازيانىڭ كەي جەرلەرىندە شيتتەردىڭ ىقپالى بولدى. ال حورەزم مەن بۇلعاريادا حانافيتتىك ءمازھاب ۇستەمدىك قۇردى. دەگەنمەن بۇلاردىڭ اراسىنان، جوشى ۇلىسىندا يسلامنىڭ ورنىعۋى مەن التىن وردا مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىندا حانافيتتىك ءمازھاب ۇلكەن ءرول اتقاردى. اسىرەسە، سول كەزدەگى ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ ورتالىعى بولىپ تابىلاتىن حورەزم وڭىرىنەن شىققان حانافيتتىك عالىمدار مۇندا ۇلكەن ءرول وينادى. ولاردىڭ ارقاسىندا بۇكىل دەششتى قىپشاقتا حانافيتتىك ءمازھابتىڭ ۇستانىمدارى مەن داستۇرلەرى كەڭ تاراپ، بەركەنىڭ كەزىنەن باستاپ مەملەكەتتىك قولداۋعا يە بولدى. وسىلايشا ۇلىستىڭ استاناسى سارايدا حانافيتتىك ءمازھابتىڭ وزىندىك ءبىر مەكتەبى قالىپتاسا باستادى.

بەلگىلى ورىس عالىمى بارتولد يسلامنىڭ دەشتى قىپشاق دالاسىنداعى تارالۋ سەبەبىن، بىرىنشىدەن سوپىلاردىڭ بەلسەندى ىس-ارەكەتىمەن، ال ەكىنشىدەن مۇسىلماندىق وتىرىقشى اۋدانداردىڭ بارىنشا كورشىلەس كوشپەلى تايپالارعا ىقپال ەتۋىنەن دەپ تۇسىندىرەدى. [16] شىنىندا دا، دەشتى قىپشاق ولكەسىنە مۇسىلماندىقتىڭ جايىلۋىندا، يسلامداعى سوپىلىق اعىمىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. سوپىلىق- بۇل يسلامداعى ميستيكالىق-اسكەتتىك اعىم بولىپ تابىلادى. سوپىلاردىڭ كىتاپپەن جۇرەتىن جانە ونىمەن سويلەيتىن فاكىحتاردان ايىرماشىلىعى، بەكىتىلگەن ءبىر ءدىني نورمالاردىڭ بولماۋى. ياعني ءاربىر سوپىنىڭ اقيقاتقا جەتەتىن ءوز جولى بولادى. ءاربىر سوپىنىڭ مىندەتتى تۇردە شاكىرتتەرى(مۇريدتتەرى) بولدى جانە ول مۇريدتەر مىندەتتى تۇردە بارلىق ىستە سوپىلارعا باعىنۋى ءتيىس ەدى. اتاقتى سوپىلاردىڭ مۇريدتەرىنىڭ سانى بىرنەشە مىڭعا جەتىپ وتىرعان. سوندىقتان وزىنە تولىقتاي باعىنعان مۇريدتەرى بار سوپىلار وتە ۇلكەن ساياسي جانە رۋحاني ىقپالعا يە بولدى.

دەشتى قىپشاقتىڭ كوشپەلى تۇركىلەرىنىڭ اراسىندا نەگىزىنەن ورتا ازيالىق سوپىلارى ماڭىزدى ورىن الدى. اسىرەسە، ازىرەت سۇلتان اتىمەن تانىمال تۇركىستاندىق قوجا احمەت ياسساۋي نەگىزىن سالعان ياسساۋيا تاريقاتى، بۇحارالىق باحا-اد دين ناقشباندي نەگىزىن سالعان ناقشبانديا تاريقاتى جانە حورەزمدىك ءناجىم-اد دين كۋبرا نەگىزىن سالعان كۋبراۆيا تاريقاتتارى كەڭ تارالدى.[17] وسى ءۇش تاريقاتتىڭ سوپىلارىنىڭ ارقاسىندا دەشتى قىپشاق دالاسىندا يسلامدى قابىلداماعان بىر-دە ءبىر تۇركى تايپاسى قالمادى. بۇحارا مەن سامارقاندتا جانە حورەزمدە ءدىن ۇيرەنگەن سوپىلاردىڭ كوپشىلىگى، ءوز ءومىرىن كوشپەلى تۇركىلەر اراسىندا يسلامدى ناسيحاتتاۋعا ارنادى. اسىرەسە، سوپىلاردىڭ دۇنيەنى تارك ەتىپ ءومىر ءسۇرۋى، ولاردىڭ توزاق جايلى اڭگىمەلەرى كوشپەلىلەرگە قاتتى اسەر ەتتى. كوپتەگەن تاريحي دەرەكتەردە جانە ءوزىمىزدىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتىمىزدە، ءبىر عانا سوپىنىڭ بۇتىندەي ءبىر رۋدى يسلامعا كىرگىزگەندىگى جايلى مالىمەتتەر كوپتەپ كەزدەسەدى. مۇنداي اقپاراتتار مۇسىلمان جازبا دەرەكتەرىنەن دە تابىلادى. مىسالى، تۇركمەنيا جەرىنەن شىققان ياسساۋي تاريقاتىنىڭ وكىلى حۋسەين بەك اتتى سوپى، باشقۇرت تايپالارىنىڭ تولىقتاي يسلامدى قابىلداۋىنا سەبەپشى بولدى.[18] بۇل سوپىنىڭ بەدەلىنىڭ جوعارى بولعانى سونشا، ونىڭ ولىمىنەن كەيىن جانىبەك حاننىڭ ءوزى وعان ارناپ قازىرگى ۋفانىڭ ماڭىنان ۇلكەن كەسەنە سالادى. مۇنداي اۋليەلەر جەرلەنگەن كەسەنەلەر كوپ ۇزاماي كوشپەندىلەر اراسىندا يسلامنىڭ تارالۋىنىڭ ورتالىقتارىنا اينالدى. سوپىلار قاراپايىم حالىقپەن قاتار، التىن وردانىڭ حاندارىنا دا ۇلكەن ىقپال ەتىپ وتىردى. بەركە حاننىڭ سايف-اد دين بوحارزيگە ءمۇريد بولۋى، وزبەك حاننىڭ بارلىق ىستەردە ءوزىنىڭ ۇستازى، شەيح ەل-ميسكاريدىڭ كەڭەستەرىنە قۇلاق ءتۇرۋى كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك. ءسويتىپ، سوپىلىق بىرتىندەپ ۇلى دالاداعى كوشپەندىلەردىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالا باستادى. جالپى سوپىلىق دۇنيەتانىمنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى دىندەگى نەگىزگى سەنىمدەرگە قايشى كەلمەيتىن، جەرگىلىكتى داستۇرلەردى ترانسفورماتسيالاي الۋىندا ەدى. وسىنىڭ ناتيجەسىدە بۇرىن ءارتۇرلى تاۋ-تاستان، اعاشتاردان جانە ت.ب نارسەلەردەن كومەك سۇرايتىن حالىق، ەندى يسلامدى تاراتقان اۋليەلەردەن بارىپ كومەك سۇرايتىن بولدى. ال شاماندار بولسا، ەندى ءوز ريتۋالدارىندا قۇران اياتتارىن وقۋ ارقىلى، ءارۋاقتارىن شاقىرىپ، ادامداردى ەمدەي باستايدى. وسىلايشا يسلام ءدىنى، تاڭىرشىلدىكتىڭ قالدىقتارىن اقىرىنداپ بولسا دا، ىعىستىرىپ، اياعىنان نىق تۇرا باستادى. XIV عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ يسلام ءدىنى التىن وردا حالىقتارى ءۇشىن جاڭادان كەلگەن ءدىن تۇسىنىگىن جوعالتىپ، مادەنيەتىنى مەن تۇرمىسىنىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

تاباكات ي-ناسيري // سبورنيك ماتەريالوۆ، وتنوسياششيحسيا ك يستوري زولوتوي وردى.— م.: ناۋكا، 1941

لاۆرەنتەۆسكايا لەتوپيس. (پولنوە سوبرانيە رۋسسكيح لەتوپيسەي).— ل.، 1926—1928.— ت. 1.

تيزەنگاۋزەن ۆ.گ. سبورنيك ماتەريالوۆ... ت.2. م.-ل.، 1941. س. 17

گرەكوۆ ب. د.، ياكۋبوۆسكي ا. يۋ. چاست I. وبرازوۆانيە ي رازۆيتيە زولوتوي وردى ۆ XIII— XIV ۆۆ. // زولوتايا وردا ي ەيو پادەنيە.— م.-ل.، 1950.

راشيد اد-دين. سبورنيك لەتوپيسەي.— م.، ل.: يزداتەلستۆو ان سسسر، 1960.— ت. 2.— س. 133.

پۋتەشەستۆيە ۆ ۆوستوچنىە سترانى … س. 102-106

تيزەنگاۋزەن ۆ.گ. سبورنيك ماتەريالوۆ... ت.1. سپب.، 1884. س. 379-380

زاكيروۆ س. ديپلوماتيچەسكيە وتنوشەنيا زولوتوي وردى س ەگيپتوم.— م.، 1966.— س. 39.

راشيد اد-دين. راسسكاز و پرويسشەستۆي رازنوگلاسي مەجدۋ حۋلاگۋ-حانوم ي بەركەەم... // سبورنيك لەتوپيسەي.— م.، ل.: يزداتەلستۆو اكادەمي ناۋك سسسر، 1946.— ت. 3.— س. 58—60.

ج.م. سابيتوۆ. گەنەالوگيا دجۋچيدوۆ ۆ 13-18 ۆەكاح.. گەنەالوگيا ي حرونولوگيا پراۆيتەلەي زولوتوي وردى

ۆەسەلوۆسكي ن. ي. حان يز تەمنيكوۆ زولوتوي وردى نوگاي ي ەگو ۆرەميا.— س. 3.

ج.م. سابيتوۆ. گەنەالوگيا دجۋچيدوۆ ۆ 13-18 ۆەكاح.. گەنەالوگيا ي حرونولوگيا پراۆيتەلەي زولوتوي وردى.

مۋحاماديەۆ ا.گ. بۋلگارو-تاتارسكايا مونەتنايا سيستەما ۆ XII-XV ۆۆ. م.، 1983. س. 46-49

گۋميليوۆ ل. ن. پويسكي ۆىمىشلەننوگو تسارستۆا.— م.: ايريس-پرەسس، 2002.— س. 208.— 432 س.

رودوسلوۆيە تيۋركوۆ. شادجارات ال-اتراك

بارتولد ۆ.ۆ. دۆادتسات لەكتسي پو يستوري تۋرەتسكيح نارودوۆ سرەدنەي ازي // سوچ. ت. 5. م.، 1968. س. 118-120

بارتولد ۆ.ۆ. يسلام // سوچ. ت.4. م.: 1966. س. 117

مالوۆ ن.م.، مالىشەۆ ا.ب.، راكۋشين ا.ي. رەليگيا ۆ زولوتوي وردە. ساراتوۆ، 1998

ۆاسيلەۆ د.ۆ. يسلام ۆ زولوتوي وردە(يستوريكو-ارحەولوگيچەسكيە يسسلەدوۆانيە)

يسلام ي ۆلاست ۆ زولوتوي وردە. سبورنيك ستاتەي / پود رەد. ي.م.ميرگالەەۆا، ە.ت. سايفەتدينوۆوي.

جاراس احان، تاريح عىلىمىنڭ ماگيسترى